De Letse hoofdstad Riga heeft het imago vooral een feeststad en bestemming voor vrijgezellenfeestjes te zijn. Dat beeld probeert de stad nu als Culturele Hoofdstad van Europa van zich af te schudden. In het kader daarvan opent Riga voor het eerst in twintig jaar de deuren van een van haar meest gevreesde plekken: het voormalige hoofdkantoor van de KGB.
Als je niet weet wat zich hier heeft afgespeeld, zou je er zo langslopen. Hoogstens zouden de afgeplakte ramen op de eerste verdieping je wenkbrauwen wat doen fronsen. Toch boezemde dit gebouw in Letland tijdens de Sovjetperiode nogal wat angst in. Meer dan veertig jaar lang werden hier mensen opgesloten, gemarteld en in het uiterste geval zelfs doodgeschoten.
In 1918 kwam Riga voor het eerst onder een communistisch regime. De architect van ‘het huis op de hoek’ – zoals het in de volksmond genoemd werd – was een van de eerste slachtoffers van het nieuwe bewind: hij werd in 1919 als staatsgevaarlijk aangemerkt en gefusilleerd. In zijn gebouw zou de communistische terreur in Letland uiteindelijk het sterkst voelbaar zijn, want in 1940 vestigde de KGB zich er.
“Iedereen in Letland heeft wel op een bepaalde manier met het gebouw te maken gehad. Bijvoorbeeld omdat familieleden er gevangen hebben gezeten, maar ook iedereen die een buitenlandse reis heeft gemaakt moest zich daarna melden bij de KGB,” vertelt Anna Moeka (57), persvoorlichter van Riga 2014 tijdens een rondleiding.
In de foyer hangt een soort blokkendoos met een gleuf in de bovenkant, waarin mensen anoniem briefjes konden gooien om te klikken over buren of collega’s. Ook de arrestatiebevelen werden in ‘het gebouw op de hoek’ getekend.
Een hiervan was voor Moeka’s vader, vertelt ze. “Gelukkig was hij net aan het kamperen toen de KGB aan de deur kwam.” In de nacht van 13 op 14 juni 1941 werden meer dan 15.000 mensen gedeporteerd en op 25 maart 1949 waren dat er 42.000. Moeka’s vader kon in een bootje naar Zweden vluchten, maar moest vrienden en familie achterlaten.
Het gebouw is een vreemde mix van gevangenis en herenhuis. De oude functie als appartementencomplex blijkt bijvoorbeeld uit de grote spiegels in de foyer en uit het bloemetjesbehang dat de muren siert. Vroeger lag er tapijt op de vloer dat voetstappen dempte – rood, om bloedvlekken te maskeren. Veel van het KGB-verleden is bewaard gebleven: van de zwartgeverfde muur op de begane grond waar mensen tegen doodgeschoten werden (er werden 250 lege hulzen gevonden na ‘het jaar van de terreur’ in 1940-1941), tot het cellencomplex in de kelder. Zelfs de britsen in de cellen staan er nog. De verhoorkamers waren door het hele gebouw verspreid, maar voornamelijk gelegen op de bovenste verdieping. De deuren zijn bekleed met dikke stof.
“Als mensen geluk hadden, konden ze de klok van de Dom van Riga horen. Zo wisten ze dat ze nog steeds in Riga waren,” zegt Moeka terwijl we op de luchtingsplaats lopen – een binnenplaats omgeven door tralies. Ze vertelt dat gevangen altijd geblinddoekt en met proppen in de oren van de ene naar de andere plek gebracht werden. In het trappenhuis zijn netten opgehangen om te voorkomen dat gevangenen zelfmoord zouden plegen door naar beneden te springen.
“Ik denk dat ik te vaak in het gebouw ben geweest, een keer of veertig vanwege mijn werk,” vertelt Moeka. “Wij Letten zijn over het algemeen rationele mensen, maar ik moet toch zeggen dat het bezoek van het gebouw zijn uitwerking op me heeft. Toen ik hier voor het eerst kwam was dat indrukwekkend, maar na een aantal keer werd het normaal en voelde ik er niets meer bij. De laatste tijd verschijnt het gebouw juist vaak in mijn dromen. Ik heb het gevoel dat het nu terugslaat,” vertelt ze. “Ik heb medelijden met de mensen die hier iedere dag moeten werken,” voegt ze eraan toe, terwijl ze naar een suppoost wijst.
Moeka vertelt dat het niet de bedoeling is een toeristische attractie van het gebouw te maken. “Het is belangrijk dat we het gebouw zien als onderdeel van onze geschiedenis, en dat we met de geschiedenis leren leven en leren praten.”
Het KGB-gebouw in Riga is tot 19 oktober 2014 geopend voor publiek. Het is nog niet duidelijk wat er daarna mee gebeurt.
